25. โกณาคมนพุทฺธวํสวณฺณนา

กกุสนฺธสฺส ปน ภควโต อปรภาเค ตสฺส สาสเน จ อนฺตรหิเต สตฺเตสุ ติํสวสฺสสหสฺสายุเกสุ ชาเตสุ ปรหิตโกณาคมโน โกณาคมโน นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิฯ อถ วา กนกาคมนโต โกณาคมโน นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิฯ ตตฺถ ก-การสฺส โกอาเทสํ กตฺวา น-การสฺส ณาเทสํ กตฺวา เอกสฺส ก-การสฺส โลปํ กตฺวา นิรุตฺตินเยน กนกสฺส กนกาทิอาภรณสฺส อาคมนํ ปวสฺสนํ ยสฺส ภควโต อุปฺปนฺนกาเล โส โกณาคมโน นามฯ เอตฺถ ปน อายุ อนุปุพฺเพน ปริหีนสทิสํ กตํ, น เอวํ ปริหีนํ, ปุน วฑฺฒิตฺวา ปริหีนนฺติ เวทิตพฺพํฯ กถํ? อิมสฺมิํเยว กปฺเป กกุสนฺโธ ภควา จตฺตาลีสวสฺสสหสฺสายุกกาเล นิพฺพตฺโต, ตํ ปน อายุ ปริหายมานํ ทสวสฺสกาลํ ปตฺวา ปุน อสงฺเขฺยยฺยํ ปตฺวา ตโต ปริหายมานํ ติํสวสฺสสหสฺสายุกกาเล ฐิตํ, ตทา โกณาคมโน ภควา โลเก อุปฺปนฺโนติ เวทิตพฺโพฯ

โสปิ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา โสภวตีนคเร ยญฺญทตฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส ภริยาย รูปาทีหิ คุเณหิ อนุตฺตราย อุตฺตราย นาม พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน สุภวตีอุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ ชายมาเน ปน ตสฺมิํ สกลชมฺพุทีเป เทโว กนกวสฺสํ วสฺสิฯ เตนสฺส กนกาคมนการณตฺตา ‘‘กนกาคมโน’’ติ นามมกํสุฯ ตํ ปนสฺส นามํ อนุกฺกเมน ปริณมมานํ โกณาคมโน’’ติ ชาตํฯ โส ปน ตีณิ วสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ ตุสิต-สนฺตุสิต-สนฺตุฏฺฐนามกา ปนสฺส ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ รุจิคตฺตาพฺราหฺมณีปมุขานิ โสฬส อิตฺถิสหสฺสานิ อเหสุํฯ

โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา รุจิคตฺตาย พฺราหฺมณิยา สตฺถวาเห นาม ปุตฺเต อุปฺปนฺเน หตฺถิกฺขนฺธวรคโต หตฺถิยาเนน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ตํ ติํสปุริสสหสฺสานิ อนุปพฺพชิํสุฯ โส เตหิ ปริวุโต ฉ มาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมายํ อคฺคิโสนพฺราหฺมณสฺส ธีตาย อคฺคิโสนพฺราหฺมณกุมาริยา ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา ขทิรวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมเย ชฏาตินฺทุเกน นาม ยวปาเลน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา อุทุมฺพรโพธิํ ปุณฺฑรีเก วุตฺตปฺปมาณํ ผลวิภูติสมฺปนฺนํ ทกฺขิณโต อุปคนฺตฺวา วีสติหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา มารพลํ วิทฺธํเสตฺวา ทสพลญาณานิ ปฏิลภิตฺวา – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา อตฺตนา สห ปพฺพชิตานํ ติํสภิกฺขุสหสฺสานํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ ทิสฺวา คคนปเถน คนฺตฺวา สุทสฺสนนครสมีเป อิสิปตเน มิคทาเย โอตริตฺวา เตสํ มชฺฌคโต ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ตทา ติํสโกฏิสหสฺสานํ ปฐมาภิสมโย อโหสิฯ

ปุน สุนฺทรนครทฺวาเร มหาสาลรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา วีสติโกฏิสหสฺสานํ ธมฺมามตํ ปาเยสิ, โส ทุติโย อภิสมโย อโหสิฯ

อตฺตโน มาตรํ อุตฺตรํ ปมุขํ กตฺวา ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวตานํ สมาคตานํ อภิธมฺมปิฏกํ เทเสนฺเต ภควติ ทสนฺนํ โกฏิสหสฺสานํ ตติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[1]

‘‘กกุสนฺธสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;

โกณาคมโน นาม ชิโน, โลกเชฏฺโฐ นราสโภฯ

[2]

‘‘ทส ธมฺเม ปูรยิตฺวาน, กนฺตารํ สมติกฺกมิ;

ปวาหิย มลํ สพฺพํ, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํฯ

[3]

‘‘ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺเต, โกณาคมนนายเก;

ติํสโกฏิสหสฺสานํ, ปฐมาภิสมโย อหุฯ

[4]

‘‘ปาฏิหีรํ กโรนฺเต จ, ปรวาทปฺปมทฺทเน;

วีสติโกฏิสหสฺสานํ, ทุติยาภิสมโย อหุฯ

[5]

‘‘ตโต วิกุพฺพนํ กตฺวา, ชิโน เทวปุรํ คโต;

วสเต ตตฺถ สมฺพุทฺโธ, สิลาย ปณฺฑุกมฺพเลฯ

[6]

‘‘ปกรเณ สตฺต เทเสนฺโต, วสฺสํ วสติ โส มุนิ;

ทสโกฏิสหสฺสานํ, ตติยาภิสมโย อหู’’ติฯ

ตตฺถ ทส ธมฺเม ปูรยิตฺวานาติ ทส ปารมิธมฺเม ปูรยิตฺวาฯ กนฺตารํ สมติกฺกมีติ ชาติกนฺตารํ สมติกฺกมิฯ ปวาหิยาติ ปวาเหตฺวาฯ มลํ สพฺพนฺติ ราคาทิมลตฺตยํฯ ปาฏิหีรํ กโรนฺเต จ, ปรวาทปฺปมทฺทเนติ ปรวาทิวาทปฺปมทฺทเน, ภควติ ปาฏิหาริยํ กโรนฺเตติ อตฺโถฯ วิกุพฺพนนฺติ วิกุพฺพนิทฺธิํ, สุนฺทรนครทฺวาเร ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา เทวปุรํ คโต ตตฺถ ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วสิฯ กถํ วสีติ? ปกรเณ สตฺต เทเสนฺโตติ ตตฺถ เทวานํ สตฺตปฺปกรณสงฺขาตํ อภิธมฺมปิฏกํ เทเสนฺโต วสิฯ เอวํ ตตฺถ อภิธมฺมํ เทเสนฺเต ภควติ ทสโกฏิสหสฺสานํ เทวานํ อภิสมโย อโหสีติ อตฺโถฯ

ปริสุทฺธปารมิปูรณาคมนสฺส โกณาคมนสฺสปิ เอโก สาวกสนฺนิปาโต อโหสิฯ

สุรินฺทวตีนคเร สุรินฺทวตุยฺยาเน วิหรนฺโต ภิยฺยสสฺส ราชปุตฺตสฺส จ อุตฺตรสฺส จ ราชปุตฺตสฺส ทฺวินฺนมฺปิ ติํสสหสฺสปริวารานํ ธมฺมํ เทเสตฺวา สพฺเพว เต เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา เตสํ มชฺฌคโต มาฆปุณฺณมายํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิฯ เตน วุตฺตํ –

[7]

‘‘ตสฺสาปิ เทวเทวสฺส, เอโก อาสิ สมาคโม;

ขีณาสวานํ วิมลานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํฯ

[8]

‘‘ติํสภิกฺขุสหสฺสานํ, ตทา อาสิ สมาคโม;

โอฆานมติกฺกนฺตานํ, ภิชฺชิตานญฺจ มจฺจุยา’’ติฯ

ตตฺถ โอฆานนฺติ กาโมฆาทีนํ, จตุนฺนโมฆานเมตํ อธิวจนํฯ ยสฺส ปน เต สํวิชฺชนฺติ, ตํ วฏฺฏสฺมิํ โอหนนฺติ โอสีทาเปนฺตีติ โอฆา, เตสํ โอฆานํ, อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ จตุพฺพิเธ โอเฆ อติกฺกนฺตานนฺติ อตฺโถฯ ภิชฺชิตานนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ มจฺจุยาติ มจฺจุโนฯ

ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต มิถิลนคเร ปพฺพโต นาม ราชา อโหสิ, ตทา ‘‘สรณคตสพฺพปาณาคมนํ โกณาคมนํ มิถิลนครมนุปฺปตฺต’’นฺติ สุตฺวา สปริวาโร ราชา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ทสพลํ นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ทตฺวา ตตฺถ ภควนฺตํ วสฺสาวาสตฺถาย ยาจิตฺวา เตมาสํ สสาวกสงฺฆํ สตฺถารํ อุปฏฺฐหิตฺวา ปตฺตุณฺณจีนปฏฺฏกมฺพลโกเสยฺยทุกูลกปฺปาสิกาทีนิ มหคฺฆานิ เจว สุขุมวตฺถานิ จ สุวณฺณปาทุกา เจว อญฺญญฺจ พหุปริกฺขารมทาสิฯ โสปิ นํ ภควา พฺยากาสิ – ‘‘อิมสฺมิํเยว ภทฺทกปฺเป อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ฯ อถ โส มหาปุริโส ตสฺส ภควโต พฺยากรณํ สุตฺวา มหารชฺชํ ปริจฺจชิตฺวา ตสฺเสว ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิฯ เตน วุตฺตํ –

[9]

‘‘อหํ เตน สมเยน, ปพฺพโต นาม ขตฺติโย;

มิตฺตามจฺเจหิ สมฺปนฺโน, อนนฺตพลวาหโนฯ

[10]

‘‘สมฺพุทฺธทสฺสนํ คนฺตฺวา, สุตฺวา ธมฺมมนุตฺตรํ;

นิมนฺเตตฺวา สชินสงฺฆํ, ทานํ ทตฺวา ยทิจฺฉกํฯ

[11]

‘‘ปตฺตุณฺณํ จีนปฏฺฏญฺจ, โกเสยฺยํ กมฺพลมฺปิ จ;

สุวณฺณปาทุกญฺเจว, อทาสิํ สตฺถุสาวเกฯ

[12]

‘‘โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ, สงฺฆมชฺเฌ นิสีทิย;

อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติฯ

[13]

‘‘อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา…เป.… เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํฯ

[14]

‘‘ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา, ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยิํ;

อุตฺตริํ วตมธิฏฺฐาสิํ ทสปารมิปูริยาฯ

[15]

‘‘สพฺพญฺญุตํ คเวสนฺโต, ทานํ ทตฺวา นรุตฺตเม;

โอหายาหํ มหารชฺชํ, ปพฺพชิํ ชินสนฺติเก’’ติฯ

ตตฺถ อนนฺตพลวาหโนติ พหุกํ อนนฺตํ มยฺหํ พลํ อสฺสหตฺถิอาทิกํ วาหนญฺจาติ อตฺโถฯ สมฺพุทฺธทสฺสนนฺติ สมฺพุทฺธทสฺสนตฺถายฯ ยทิจฺฉกนฺติ ยาวทิจฺฉกํ พุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆํ จตุพฺพิเธน อาหาเรน ‘‘อลมล’’นฺติ ปวาราเปตฺวา, หตฺเถน ปิทหาเปตฺวาติ อตฺโถฯ สตฺถุสาวเกติ สตฺถุโน เจว สาวกานญฺจ อทาสิํฯ นรุตฺตเมติ นรุตฺตมสฺสฯ โอหายาติ ปหาย ปริจฺจชิตฺวาฯ

ตสฺส ปน โกณาคมนสฺส ภควโต โสภวตี นาม นครํ อโหสิ, ยญฺญทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปิตา, อุตฺตรา นาม พฺราหฺมณี มาตา, ภิยฺยโส จ อุตฺตโร จาติ ทฺเว อคฺคสาวกา, โสตฺถิโช นามุปฏฺฐาโก, สมุทฺทา จ อุตฺตรา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, อุทุมฺพรรุกฺโข โพธิ, สรีรํ ติํสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, ติํสวสฺสสหสฺสานิ อายุ, ภริยา ปนสฺส รุจิคตฺตา นาม พฺราหฺมณี, สตฺถวาโห นาม ปุตฺโต, หตฺถิยาเนน นิกฺขมิฯ เตน วุตฺตํ –

[16]

‘‘นครํ โสภวตี นาม, โสโภ นามาสิ ขตฺติโย;

วสเต ตตฺถ นคเร, สมฺพุทฺธสฺส มหากุลํฯ

[17]

‘‘พฺราหฺมโณ ยญฺญทตฺโต จ, อาสิ พุทฺธสฺส โส ปิตา;

อุตฺตรา นาม ชนิกา, โกณาคมนสฺส สตฺถุโน;

[22]

‘‘ภิยฺยโส อุตฺตโร นาม, อเหสุํ อคฺคสาวกา;

โสตฺถิโช นามุปฏฺฐาโก, โกณาคมนสฺส สตฺถุโนฯ

[23]

‘‘สมุทฺทา อุตฺตรา เจว, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;

โพธิ ตสฺส ภควโต, อุทุมฺพโรติ ปวุจฺจติฯ

[25]

‘‘อุจฺจตฺตเนน โส พุทฺโธ, ติํสหตฺถสมุคฺคโต;

อุกฺกามุเข ยถา กมฺพุ, เอวํ รํสีหิ มณฺฑิโตฯ

[26]

‘‘ติํสวสฺสสหสฺสานิ, อายุ พุทฺธสฺส ตาวเท;

ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํฯ

[27]

‘‘ธมฺมเจติํ สมุสฺเสตฺวา, ธมฺมทุสฺสวิภูสิตํ;

ธมฺมปุปฺผคุฬํ กตฺวา, นิพฺพุโต โส สสาวโกฯ

[28]

‘‘มหาวิลาโส ตสฺส ชโน, สิริธมฺมปฺปกาสโน;

สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ, นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา’’ติฯ

ตตฺถ อุกฺกามุเขติ กมฺมารุทฺธเนฯ ยถา กมฺพูติ สุวณฺณนิกฺขํ วิยฯ เอวํ รํสีหิ มณฺฑิโตติ เอวํ รสฺมีหิ ปฏิมณฺฑิโต สมลงฺกโตฯ ธมฺมเจติํ สมุสฺเสตฺวาติ สตฺตตฺติํสโพธิปกฺขิยธมฺมมยํ เจติยํ ปติฏฺฐาเปตฺวาฯ ธมฺมทุสฺสวิภูสิตนฺติ จตุสจฺจธมฺมปฏากวิภูสิตํฯ ธมฺมปุปฺผคุฬํ กตฺวาติ ธมฺมมยปุปฺผมาลาคุฬํ กตฺวาฯ มหาชนสฺส วิปสฺสนาเจติยงฺคเณ ฐิตสฺส นมสฺสนตฺถาย ธมฺมเจติยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา สสาวกสงฺโฆ สตฺถา ปรินิพฺพายีติ อตฺโถฯ มหาวิลาโสติ มหาอิทฺธิวิลาสปฺปตฺโตฯ ตสฺสาติ ตสฺส ภควโตฯ ชโนติ สาวกชโนฯ สิริธมฺมปฺปกาสโนติ โลกุตฺตรธมฺมปฺปกาสโน โส ภควา จ สพฺพํ ตมนฺตรหิตนฺติ อตฺโถฯ

‘‘สุเขน โกณาคมโน คตาสโว, วิกามปาณาคมโน มเหสี;

วเน วิเวเก สิรินามเธยฺเย, วิสุทฺธวํสาคมโน วสิตฺถ’’ฯ

เสสคาถาสุ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติฯ

โกณาคมนพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต เตวีสติโม พุทฺธวํโสฯ

26. กสฺสปพุทฺธวํสวณฺณนา

โกณาคมนสฺส ปน ภควโต อปรภาเค ตสฺส สาสเน จ อนฺตรหิเต ติํสวสฺสสหสฺสายุกา สตฺตา อนุปุพฺเพน ปริหายิตฺวา ทสวสฺสายุกา หุตฺวา ปุน วฑฺฒิตฺวา อปริมิตายุกา หุตฺวา ปุน อนุปุพฺเพน ปริหายิตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสายุเกสุ สตฺเตสุ ชาเตสุ อเนกมนุสฺสโป กสฺสโป นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ (สุ. นิ. อฏฺฐ. อามกคนฺธสุตฺตวณฺณนา)ฯ โส ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา พาราณสีนคเร พฺรหฺมทตฺตสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส วิปุลคุณวติยา ธนวติยา นาม พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน อิสิปตเน มิคทาเย มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ โคตฺตวเสน ปนสฺส ‘‘กสฺสปกุมาโร’’ติ นามมกํสุฯ โส ทฺเว วสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ หํสวา ยสวา สิรินนฺโทติ ตสฺส ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ สุนนฺทา นาม พฺราหฺมณิปฺปมุขานิ อฏฺฐจตฺตาลีส อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํฯ

โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สุนนฺทาย พฺราหฺมณิยา วิชิตเสเน นาม ปุตฺเต อุปฺปนฺเน อุปฺปนฺนสํเวโค ‘‘มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ อถสฺส ปริวิตกฺกสมนนฺตรเมว ปาสาโท กุลาลจกฺกมิว ภมิตฺวา คคนตลมพฺภุคฺคนฺตฺวา ปรมรุจิรกรนิกโร สรทสมยรชนิกโร วิย ตาราคณปริวุโต อเนกนรสตปริวุโต คคนตลมลงฺกโรนฺโต วิย ปุญฺญานุภาวํ ปกาเสนฺโต วิย ชนนยนหทยานิ อากฑฺเฒนฺโต วิย รุกฺขคฺคานิ ปรํ โสภยมาโน วิย จ คนฺตฺวา นิคฺโรธโพธิํ มชฺเฌกตฺวา ภูมิยํ ปติฏฺฐหิฯ อถ โพธิสตฺโต มหาสตฺโต ปถวิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา เทวทตฺตํ อรหตฺตทฺธชมาทาย ปพฺพชิฯ ตสฺส นาฏกิตฺถิโย ปาสาทา โอตริตฺวา อฑฺฒคาวุตํ มคฺคํ คนฺตฺวา สปริวารา เสนาสนฺนิเวสํ กตฺวา นิสีทิํสุฯ ตโต อิตฺถิปริจาริเก ฐเปตฺวา สหาคตา สพฺเพ ปพฺพชิํสุฯ